Феадальныя павіннасці сялян другой паловы XVI-XVII ст.

ЗМЕСТ

• УВОДЗІНЫ
• 1. Гаспадарчае развіццё беларускіх земляў у другой палове XVI - XVII ст.
• 1.1 Сялянская гаспадарка. Формы павіннасцяў
• 1.2 Валочная памера як асноўнае паняцце "Уставы на валокі"
• 1.3 Роля аграрнай рэформы 1557 г. на далейшае становішча сялян
• 2. лёс беларускага селяніна у другой палове XVI - XVII cт.
• 2.1 Канфлікт саслоўяў як вынік жорсткіх умоў жыцця беларуса
• 2.2 Адносіны пана і падданага
• ЗАКЛЮЧЭННЕ
• Спіс выкарыстанай літаратуры

Аснову эканамічнага развіцця беларускіх зямель у другой палове XVI - першай палове XVII ст. складала сельская гаспадарка, з якой былі цесна звязаны рамяство і промыслы. Галоўнымі галінамі сельскай гаспадаркі таго часу з'яўляліся земляробства і жывёлагадоўля.

Права ўласнасці на зямлю ў феадальную эпоху манапольна належала класу феадалаў. Буйнейшым феадалам была дзяржава, якая мела ва ўласнасці вялікія зямельныя абшары. Значнай колькасцю фондаў так званых гаспадарскіх зямель валодаў вялікі князь. Усё больш зямельных угоддзяў з рук манарха пападала ва ўласнасць шляхты. У сярэдзіне XVI ст. колькасць шляхты, якая мела землі на Беларусі, складала каля 162 тыс. чалавек (9 % усяго насельніцтва). Валодалі маёнткамі на беларускіх землях царкоўныя ўстановы ды іерархіі.

Памятаем, што ў XIV - першай палове XV ст. панская гаспадарка насіла натуральны характар, задавальняючы неабходныя патрэбы землеўласнікаў. Але ўжо з другой паловы XV ст. усё больш характэрным для гаспадарання становіцца паглыбленне грамадскага падзелу працы. Самае яскравае сведчанне гэтага - хуткі рост колькасці гарадоў і мястэчак - цэнтраў рамяства і гандлю. У сувязі з гэтым далейшае пашырэнне атрымаў унутраны рынак, дзе збываліся прадукты сельскан гаспадаркі і купляліся неабходныя рамесныя вырабы. Усё большыя прыбыткі даваў феадалам гандаль збожжам. Каб павялічыць колькасць панскай ворнай зямлі, трэба было прымушаць сялян працаваць на ёй. Гэта выклікала неабходнасць карэнным чынам перабудоўваць панскую гаспадарку. На змену ранейшаму панскаму двару, гаспадарка якога забяспечвала толькі унутраныя патрэбы землеўласніка, прыйшоў фальварак, які арыентавауся галоўным чынам на рынак. Вытворчасць у такой гаспадарцы была заснавана на працы не нявольнай чэлядзі, а селяніна-паншчынніка.

Па меры ўсталявання фальварачна-паншчыннай сістэмы на захадзе Беларусі на першае месца выходзіць паншчына - праца ў панскай гаспадарцы. Разам з запрыгоньваннем сялянства ішло і заканадаўчае афармленне і ўмацаванне прыгоннага права, г. зн. сістэмы юрыдычных норм, якія павінны былі абараняць права ўласнасці феадалаў на прыгонных сялян.

Правы і прывілеі феадалаў на зямлю паступова заканадаўча афармляліся (агульнадзяржаўныя прывілеі 1387, 1413, 1434, 1447 гг., Статуты ВкЛ 1529, 1566, 1588 гг.), пашыраўся падатковы і судовы імунітэт шляхты. У 1434 г. - з іх адмянілі дзякла, у 1447 г. - скасавалі дзяржаўны грашовы падатак. У 1559 г. - адменена мыта з прадукцыі шляхетскіх маенткаў, што шла на экспарт. Як вынік - замацоўваюцца эканамічныя пазіцыі феадалаў. Прычым неабходна адзначыць, што буйныя феадалы на пачатак XVI ст. складалі 19% ад агульнай колькасці землеўладальнікаў, валодалі 46,4% зямельных угоддзяў, у той час дробныя феадалы, якія валодалі не больш чым 18 валокамі зямлі, складалі ў Беларусі 81% ад калькасці саслоўя, мелі 53,6% зямельнага фонду. Мэта курсавой работы: Вызначыць аснойныя феадальны павіннасці сялян на тэрыторыі Беларусі у 2 палове XVI-XVIIстст. Дзеля дасягнення пастаўленай мэты былі сфармуляваны наступныя задачы:

1. Прааналізаваць гістарычныя крыніцы па даследуемай намі тэматыцы.

2. Уявіць асноўнае сацыяльна-эканамічнае становішча Беларусі у 2 палове XVI-XVIIстст.

3. Ахарактаразаваць асноўныя катэгорыі сялян таго часу і суадносныя формы павіннасцяў на тэрыторыі Беларусі у разглядаемы намі перыяд.

4. Вызначыць аснойныя рысы шляхецкасялянскіх міжсаслоўных адносін на беларускіх землях у другой палове XVI - XVII cтст.

Сялянскі двор - "дым" - гэта звычайная сям'я, радзей -- некалькі сем'яў і іх уласнасць: пабудовы, жывёлу, прылады працы, зямлю, якою "дым" карыстаўся на падставе спадчыннага звычаёвага права. Адзначым, што менавіта дым з'яўляўся адзінкай падаткаабкладання.

Сялянская гаспадарка ў XVI ст. - гэта складаны гаспадарчы комплекс. Ен уключаў жылыя дамы, гаспадарчыя пабудовы - гумны, клеці, пуні, хлявы; неабходны для працы інвентар - бароны, калесы, косы, сані, сохі, сякеры і г.д. Зямля кожнай гаспадарке надавалася з боку феадала, уласніка зямлі, яна перадавалася па спадчыне. Сяляне не мелі права перадаваць зямлю ў пастаяннае ці часовае ўладанне, закладваць ці прадаваць яе іншым асобам без дазволу пана. У сярэднім на дым прыпадала 10,6 га розных угоддзяў.

Асноўныя формы сялянскіх угоддзяў - ворыва і сенакосы. Былі яшчэ і агульныя ўгоддзі, што належылі абшчыне: выганы, сенажаці, рыбныя ловы, лясныя ўваходы.

У сялян гаспадарка мела комплексны характар: на першым месцы стаяла раслінаводства, з ім цесна звязана жывелагадоўля. Промысламі і хатнім рамеством займаліся ва ўсіх гаспадарках, але больш там, дзе панская гаспадарка развівалася больш марудна і не перайшла да стадыі фальварка (паўднева-ўсходні рэгіен).

Адзначым, што павіннасці сялян змяняліся па меры развіцця феадальных адносін. Вось іх аснойныя формы.

Так даніна - гэта найстаражытнейшая форма феадальнай рэнты, што набыла форму натуральнага аброку. "Дзякло" - гэта даніна жытам, пшаніцай, аўсом, сенам; "мезлева" - гэта даніна мясам, яйкамі, прадуктамі бортніцтва і палявання [15, с.64].

Паншчына ці адпрацовачная рэнта - гэта асноўная форма павіннасці (з XV ст.), якая патрабавала замацавання селяніна на зямлі, з сярэдзіны XV ст. уводзіліся заканадаўчыя абмежаванні, а ў XVI ст. сяляне запрыгоньваюцца.

Грашовы аброк шырока распаўсюдзіўся ў XV ст. - гэта чынш. Гэта было вынікам развіцця таварна-грашовых адносін, уцягваннем у іх дзяржаўных і феадальных маёнткаў.

Прычым акрамя абавязкаў у адносінах да свайго гаспадара сяляне павінны былі таксама працаваць на карысць дзяржавы: будаваць і рамантаваць замкі, дарогі, масты ("бярэма павозавае", "падарожчына", "згоны"), удзельнічаць у зборах грошай на ваенныя патрэбы і г.д. Такія абавязкі не былі пастаяннымі і рэгламентаванымі.

Дзеля найбольш дакладнага зразумення сэнсу пытання дадзім агульнае паняцце валочнай памеры.

Валочнаю памераю завецца цэлы комплекс аграрных мерапрыемстваў, асноваю якіх з'яўляецца стварэнне стандартных зямельных участкаў -- валок памерам у 21,36 га (да рэвалюцыі - 20 дзесяцін). У дзяржаўных "добрых" на захадзе Беларусі на валокі пачалі мераць яшчэ ў XV ст.; у пачатку XVI ст. прыватны ўласнік -- князь Астрожскі -- дарыў царкве ў Смалявічах (цэнтральная Беларусь) зямлю валокамі. У сярэдзіне XVI ст. на валокі зямлю наразалі як у дзяржаўных "добрых", так і ва ўладаннях магнатаў і шляхты, але пад выразам "валочная памера" звычайна разумеюць толькі памеру, якая праводзілася на дзяржаўных землях [8, с.69].

Другія назвы, якія спрабавалі даць гэтаму мерапрыемству асобныя даследчыкі, як "сялянская рэформа" (М. Доўнар-Запольскі), "аграрная рэформа Жыгімонта Аўгуста" і "Землеўпарадкаваўчая палітыка Жыгімонта-Аўгуста" (У. Пічэта) ня набылі агульнага прызнання.

Упяршыню ў вялікім маштабе зямлю на валокі памералі ў Пінскім і Клецкім княствах, якія тады (1552-1555 гг.) належалі каралеве Боне, жонцы вялікага князя літоўскага Жыгімонта I; валочная памера ў дзяржаўных маёмасцях Беларусі, Літвы і часткова Украіны пачала праводзіцца з 1557 г. пасля выхаду "Уставы на валокі" -- палажэння, згодна з якім пачала праводзіцца памера. Асноўны сэнс "Уставы" і яе вынікі мы разгледзім асобна ніжэй.

Да памеры дакладная колькасць як тае зямлі, што знайходзілася ў карыстанні сялян ці мяшчан, дык і тае, якая была ў непасрэдным уладанні вялікага князя (ці наогул феадала), была невядома. Да таго ж ужытковыя землі былі раскіданы ў розных мясцох і часта знайходзіліся далёка ад сялянскіх гаспадарак; якасць зямлі ня была вызначана і павіннасці з гаспадаркі (дыму, дворышча) ня былі ўзгоднены з якасцю і колькасцю зямлі. Пры такіх умовах буйным землеўласнікам, якія вялі сваю гаспадарку з дапамогаю штата адміністратараў, было ня толькі цяжка ўстанавіць агульную суму прыбыткаў, якія яны маглі атрымаць са сваіх уладанняў, але і змагацца са злоўжываннямі адміністратараў.

Намагаючыся павялічыць прыбыткі з "добраў", вялікі князь літоўскі, як і іншыя феадалы Вялікага княства, пачалі наразаць свае землі на стандартныя па памерах участкі -- валокі, вызначаць іх якасць і ў залежнасці ад якасці вызначаць з гэтых участкаў стандартныя павіннасці. Ведаючы, колькі ў той ці іншай эканоміі было валок і іх якасць, заўсёды можна бьіло ведаць, колькі гэты маёнтак павінен даваць прыбытку [16, с.327].

Памера праводзілася ў час значнага ўзросту вытворчых сіл у краіне, калі шпарка пашыраліся як унутраны, так і знешні рынкі і цэны на збожжа і іншыя ссльскагаспадарчыя прадукты ўзрасталі. Пры такіх умовах феадалы лічылі, што ім будзе выгадней за ўсё заводзіць ці пашыраць уласную гаспадарку (фальваркі), прадукцыя з якіх павінна збывацца на рынку. Узросшы у XVI ст. выраб гарэлкі, а разам з тым і колькасць корчмаў, адчынялі магчымасць для найбольш выгаднага збыту збожжа -- перарабіўшы яго на гарэлку. I таму, калі праводзілася памера, то самыя лепшыя землі, часта адбіраючы іх ад сялян, пачалі адводзіць пад фальваркі. Аднак трэба адзначыць, што на першым этапе іх было мала; значны узрост фальваркаў, а разам з тым і павіннасцяў сялян, пачаўся ў канцы ХVІ-пачатку XVII ст.

Адным з самых важных мерапрыемстваў памеры была ліквідацыя церазпалоснасці, бо раней сярод дзяржаўных знайходзіліся землі магнатаў, шляхты, духавенства, як сярод зямель магнатаў бывалі дзяржаўныя. Пры памеры дзяржаўных уладанняў усе прыватныя землі адбіраліся ў скарб, а былым уласнікам давалі ў абмен дзе-небудзь па-за межамі дзяржаўных. Такая адмена давалася аднак толькі пасля таго, як вялікакняскія рэвізоры ўпэўніваліся, што гэтыя ўласнікі мелі адпаведныя дакумэнты; у праціўным выпадку землі проста адбіралі ў скарб [11, с.136].

Памера праводзілася вельмі энергічна, асабліва прымаючы пад увагу прымітыўныя тэхнічныя сродкі таго часу. У працягу некалькіх год толькі ў вялікакняскіх сталовых маёнтках (з якіх прыбыткі ішлі непасрэдна на спажыву вялікаму князю) Літвы было вымерана 57636 валок, або каля 1250 тыс. га.

Пачынаючы такое вялізнае мерапрыемства, урад Вялікага княства Літоўскага выпрацаваў дакумэнт, якім павінны былі кіравацца асобы, праводзіўшыя памеру на практыцы. Дакумэнт гэты завецца "Устава на волоки"; датаваны ён 1557 годам. Пазней, у дадатках да Уставы былі выпрацаваны яшчэ некалькі інструкцый рэвізорам і мернікам, а таксама некалькі Уставаў -- як праводзіць памеру ва ўсходніх валасцях Беларусі, наогул цэлы комплекс дадатковых матэрыялаў. Гэта было тым больш неабходна, што памера на ўсходзе Беларусі праводзілася значна пазней, чым на захадзе і што гаспадарчыя ўмовы на ўсходзе і захадзе былі розныя.

Устава 1557 г. складаецца з 49 артыкулаў. Аўтары Уставы, відаць, хацелі сістэматызаваць артыкулы па пэўных групах, але вытрымаць гэты прынцып яны не змаглі. Так, у першых 6 артыкулах гаворыцца пра вялікакняскіх служачых, якія атрымлівалі па 2 валокі зямлі; арт. 9-14 прысвечаны гарадом; 19 - 25 -- арганізацыі вялікакняскіх фальваркаў. Аднак часам у адным і тым самым артыкуле гаворыцца пра зусім розныя рэчы, а ў розных пра адно і тое самае.

Адзначым, што галоўнымі ў Уставе з'яўляюцца артыкулы 29 ("О ревиэорех, мерникох, о померы волочной и о селидбах подданых") і 32 ("О судеревных лесох и пущах"), у якіх вызначана, хто павінен праводзіць памеру, якую зямлю мераць на валокі, які памер і форму павінна мець валока, колькі і каму даваць зямлі ў адмену [1, с.119].

Вялікую ўвагу Устава аддавала арганізацыі фальваркаў. Варта адзначыць, што Устава з'яўляецца, пэўна, першым у нас законам аб ахове прыроды: артыкул 33 забараняў у красавіку -- чэрвені лавіць рыбу у вазёрах "для множнья их", а так сама забіваць езы (платы ўпоперак ракі).

Памеру праводзілі рэвізоры і мернікі. Дзейнасць мернікаў была простая: яны вымервалі зямлю на валокі і, пэўна, давалі першапачатковую ацэнку якасці грунта; прызначаў іх на гэту пасаду рэвізор. Дзейнасць рэвізораў была непараўнана больш шырокаю і адказнаю, і на гэтыя пасады прызначаліся асобы ня толькі высокай агульнай кваліфікацыі, але звычайна з вядомых шляхоцкіх родау (памеру ў некалькіх дзяржаўных эканоміях праводзіў, напрыклад, Сапега). Рэвізоры павінны былі дасканала ведаць усё, што мела дачыненне да памеры, а паколькі ім трэба было ў шмат каго правяраць правы на зямлю, адбіраць наогул ці даваць у адмен участкі, то гэта пасада вымагала і вялікага такту, бо тыя, у каго адбіралася зямля, засыпалі урад сваімі крыўдамі. Рэвізоры правяралі дзейнасць мернікаў, назіралі, каб месцы для пабудовы новых вёсак выбіраліся згодна з намаганнямі Уставы, давалі адмены, вызначалі месцы, дзе павінны былі ўтварацца новыя фальваркі, кантралявалі дзейнасць мясцовай адміністрацыі і г.д. З другога боку, пры памеры павінна была прысутнічаць мясцовая адміністрацыя, якая, заўважыўшы што-небудзь неправамоцнае ў дзейнасці рэвізораў была абавязана паведамляць аб гэтым урад. Насельніцтва пры памеры мусіла даваць мернікам падводы і валоў з сохамі -- адзначаць сохамі межы намераных валок.

Пры памеры тэрмін "валока" меў два значанні. Па-першае, гэта зусім пэўная мерка зямлі, у якой было заўсёды 30 маргоў. Па-другое, валокаю звалася акладная адзінка, у якой маргоў (морг быў меркаю сталаю) магло быць значна больш (да 46). Пазней, у XVII - XX ст. у валоцы звычайна лічылася толькі 30 маргоў. Наразаючы зямлю на валокі і саджаючы на іх людзей, рэвізоры павінны былі адзначаць якасць зямлі па 4-х катэгорыях: добрая ("предни фунт"), сярэдняя, кепская (грунт "злы" ці "подлы") і зусім кепская (фунт "наддар подлы") [1, с.123].

У першую чаргу на валокі мералі (ва ўсякім разе павінны былі так рабіць згодна з Уставаю) землі ворныя, як сялянскія, так і вялікакняскія, а пасля тыя часткі пушчы, дзе зямля была добрая (ня багна і ня пяскі), якія можна было расчысціць і пусціць ва ўжытак. У тым выпадку, калі ў пушчы зямлі, годнай на ворыва было меньш, чым на тры валокі, яе вымервалі і прызначалі для апрацоўкі, але вёску ці, кажучы больш дакладна, маленькі пасёлак ствараць там забаранялася, каб, жывучы сярод пушчы, жыхары паціху ня псавалі дрэва і, пэўна, каб ня білі дарагой дзічыны. Калі ж лясы былі занадта вялікія, а глеба няўрадліная, то рэвізоры павінны былі абмераць лес навокал, адзначыць яго межы і вылічыць, колькі там было маргоў ці валок, але участкаў --валок ня наразаць. Лясоў на Беларусі ў той час было так многа, што, відаць, валок "ня праганялі" ў пушчах ня толькі там, дзе зямля была зусім дрэнная, але і дзе яна была ня кепская. Аднак на якасць зямлі ў XVI ст. і ў наш час глядзяць па рознаму, бо на Кобрыншчыне, дзе ў наш час зямля лічыцца добраю, у час рэвізіі добраю прызналі толькі 1,2 % намеранай зямлі.

Устава вымагала, каб як самі валокі, так і наогул уся тая плошча, якую вымяралі, мелі форму простакутніка ды і памер плошчы звычайна атрымлівалі, памнажаючы лічбы даўжыні ўчастка на лічбы шырыні. Граніцы гэтага простакутніка (якія рэвізоры павінны былі адзначыць вельмі выразна) зваліся сценамі ці сценкамі, а прыгодная для сельскаспадарчай эксплуатацыі зямля, што знайходзілася па за гэтымі "сценкамі", звалася засценкам. Кожная валока мусіла наразацца трымя роўнымі кавалкамі, на сярэднім з якіх павінна была знайходзіцца сядзіба таго, хто карыстаўся валокаю. Наогул, колькі б валок ня наразалася для вёскі, усе валокі дзяліліся на 3 полі і вёска павінна была знайходзіцца на сярэднім.

Калі ворная зямля ці такая, якая прызнавалася годнаю пад ворыва, сустракалася невялікімі кавалкамі (сярод багнаў) і наразаць валокі квадратамі ня выпадала, то рэвізоры павінны былі вылічыць, колькі там было зямлі, якой яна якасці і заставіць усё, як было раней, ня дзелячы зямлі на тры палі і ня ссяляючы людзей у адно месца.

Зводзячы вясковае насельніцтва ў сёла, урад уводзіў новы адміністрацыйны падзел: некалькі сёл стваралі войтаўства, некалькі войтаўстваў -- воласць. Цэнтрамі войтаўстваў рабілі самыя большыя сёла, а цэнтрамі валасцей -- гаспадарскія двары (фальваркі), калі ж двара ў воласці ня было, то цэнтрам прызначалі найбольшае сяло. Усяго ў войтаўстве павінна было знайходзіцца 300 -- 400 валок ці прыблізна столькі ж гаспадарак [10, с.320].

Праводзячы памеру, урад стараўся, каб на кожную валоку садзілася адна сям'я. Паколькі акладною адзінкаю лічылася валока, незалежна ад таго колькі чалавек ёю карысталася, ураду было выгадна, каб як мага больш валок бралі асобныя сем'і. Аднак пры тэхніцы таго часу абрабіць 20 - 25 га зямлі адной сям'і было цяжка нават у тым выпадку, калі яна ня адбывала паншчыны, пры паншчыне ж гэта наогул было немагчыма і таму ў большасці валоку бралі па 2 сям'і ці блізкіх сваякоў (бацька з дарослым сынам, два браты), ці чужых. Значна радзей на валоку садзілася 3 сям'і, па адной і па чатыры бралі яшчэ меньш, і зусім рэдка, калі адна сялянская сям'я брала 2 валокі.

Фальварковую зямлю павінны былі ўрабляць сяляне ваколічных вёсак, але паколькі ў час памеры фальваркаў было мала і паншчына невялікая, то асноўнаю павіннасцю большасці сялян была ня паншчына, але грашовы чынш [4, с.217].

У залежнасці ад таго, якая была галоўная павіннасць -- паншчына ці чынш, валокі падзяляліся на цяглыя (галоўная павіннасць паншчына) і асадныя (асноўная павіннасць чынш) [4, с.219]. Цяглыя павінны былі хадзіць на паншчыну два разы ў тыдзень з канём ці валамі, за выключэннем трох тыдняў у год, але за гэтыя тыдні трэба было адбыць 4 талакі ў год. Зважаючы на цэны за рабочы дзень (0,5 граша), можна думаць, што на талаку з валокі выходзілі па 2 чалавекі. Такім чынам, у сярэдзіне XVI ст. у дзяржаўных маёнтках паншчыны з валокі вымагалі ў год 106 дзён, або 3,5 дні з марга.

Звыш паншчыны цяглыя павінны былі плаціць яшчэ грашовы чынш -- даваць авёс, сена, курэй, гусей, вязаць невады, даваць станцыю (прадукты, калі наязджаў вялікі князь ці хто з яго адміністрацыі) ці плаціць за гэта грашыма, а так сама яшчэ касіць траву і выконваць некалькі дробных абавязкаў.

Апрача таго, сяляне плацілі за невады (якіх яны не вязалі) па 2 грашы і за станцыю па 2,5 грашы. Падрахаўваўшы ўсё ў грашах выйдзе, што за валоку добрай зямлі цяглыя звыш паншчыны давалі 54 грашы (у адным грашы было 10 пенязяў), сярэдняй 45, кепскай 31 і зусім кепскай 14 грошаў. Звыш таго цяглыя ўсім войтаўствам павінны былі касіць траву, рапараваць масты і дарогі, даваць падводы і вартаўнікоў і плаціць дзяржаўны падатак -- серабшчыну [13, с.420].

Асадныя давалі ўсё тое, што давалі цяглыя звыш паншчыны, апрача таго, незалежна ад якасці зямлі, плацілі з валокі 30 грошаў асаднага, давалі бочку жыта ці за яе 10 грошаў і адбывалі 12 талок ці плацілі за гэта 12 грошаў. Такім чынам, у эалежнасці ад якасці зямлі, асадныя плацілі ў год з добрай валокі 106 грошаў, з сярэдняй 97, з кепскай 83 і з зусім кепскай 66 грошаў. Параўноўваючы павіннасці асадных і цяглых, бачым, што заміж 106 дзён паншчыны асадныя плацілі 52 грашы. Значыцца, дзень паншчыны лічыўся вартым прыбліэна 0,5 граша. Пераводзячы па такой таксе ўсе павіннасці на грош, атрымаем, што цяглыя за валоку добрай зямлі плацілі 106 грошаў, з сярэдняй 98, з кепскай 83 і з зусім кепскай 67 грошаў, а з марга адпаведна: 3,5; 3,2; 2,8 і 2,2 грашы [15, с.176].

Страницы: 1, 2